بازرس کیست؟
مطابق قانون بازرس شرکت شخصی است که مسئولیت رسیدگی به امور شرکت و نیز مجری امور حقوقی شرکت ها می باشد. بازرس با داشتن مجوز از مراجع ذی ربط اقدامات لازم را برای رسیدگی به امور بررسی در شرکت ها انجام دهند . قانون تجارت نیز فرد بازرس را شخصیتی حقیقی معرفی کرده است که وظیفه ای در جهت رسیدگی به پرونده های مالی و یا تغییرات در شرکت ها را برعهده دارد . در ادامه به وظایف بازرسین می پردازیم . از جمله ارکان شرکتهای سهامی، بازرسین شرکت میباشند که شامل بازرس اصلی شرکت و بازرس علی البدل شرکت میباشند.
بازرس قانونی کیست
بازرسین در شرکت ها توسط سهامداران انتخاب می شوند و این در صورتی است که سهامداران و اعضای هیئت مدیره وظیفه رسیدگی به امور شرکت ها را برعهده دارند. برای نظارت بر روی فعالیت های هیئت مدیره نیاز به وجود شخص ثالث می باشد که به ان بازرس قانونی می گویند که وی وظیفه بررسی و نیز تایید امورات تصویب شده توسط هیئت مدیره را بر عهده دارند .
در خصوص انتخاب بازرس در شرکت ها در سال 1311 به عنوان مفتش یاد شده و در اصلاحیه های لایحه قانون 1347 از آن ها با نام بازرس نام برده شده . قانون مصوب 1347 که از قوانین مندرج در قانون تجارت 1996 فرانسه برگرفته شده موارد بیشتری را در راستای بازرسین مطرح کرده اند که در ماده های 144 تا 156 موجب تحول در امر نظارت و بازرسی در شرکت ها شده است .
وظایف یک بازرس را قانون مشخص می کند ، این مورد را در نظر داشته باشید که با این وجود که بازرس توسط اعضای هیئت مدیره انتخاب می شوند ولی فعالیتی مجزا از دیگر ارگان ها خواهند داشت . وظیفه بازرس انجام امور به نفع اشخاص و شرکت در راستای رسیدگی به امور خواهد بود.
وظایف بازرس شرکت
با بررسی وظایف محوله به بازرس می توان از میزان اختیارات و اموری که وی قادر به رسیدگی به ان ها هست مطلع شد و در همین راستا انجام امور در شرکت را به سرانجام رساند. در ادامه به وظایف اصلی بازرس اشاره می کنیم.
الف) بررسی حسابها
بازرس مکلف است درستی و صحت حساب‌های شرکت را تأیید نماید. (ماده‌ی۱۴۸ ل.ق) بنابراین بازرس باید اعداد و ارقام موجود در حسابها را بررسی نماید تا درست محاسبه شده باشد.
بررسی اصالت اوراق و اسناد نیز برعهده‌ی او می‌باشد. یعنی باید بررسی نماید تا مطالب غیر واقعی در اسناد نیامده باشد و یا اوراق مجعول در بین اسناد وجود نداشته باشد.
کار بازرس شرکت جنبه‌ی نظارتی دارد. یعنی در‌صورت صحیح‌بودن حسابها بازرس آنها را تصدیق می‌نماید و در صورت عدم صحت حسابها نظر خودش را با ذکر مواردی که تصدیق نمی‌کند و دلایل آن به مجمع عمومی تسلیم نماید.
ب) اطلاع‌رسانی
در زمان تشکیل مجمع عمومی عادی، بازرس یا بازرسان باید گزارش جامعی راجع به وضع شرکت به مجمع عمومی عادی تسلیم نمایند.(ماده‌ی۱۵۰ ل.ق)
بازرس مکلف است ضمن گزارش جزییات معامله‌ی بین شرکت و هر کدام از مدیران یا مدیرعامل، نظر خود را درباره چنین معامله‌ای به مجمع عمومی عادی ارائه نماید. (ماده‌ی۱۲۹ ل.ق)
بازرس باید گزارش‌هایی را طبق قانون به مجمع عمومی فوق‌العاده تسلیم نماید.
علاوه براین بازرس باید هرگونه تخلف یا تقصیرِ مدیران و مدیرعامل را در امور شرکت به اولین مجمع عمومی گزارش دهد.
هم‌چنین درصورتی‌که از وقوع جرمی مطلع شوند باید به مرجع قضایی صلاحیت‌دار اعلام نموده و نیز جریان را به اولین مجمع عمومی گزارش دهند. (ماده‌ی۱۵۱ ل.ق)
بازرس شرکت یا بازرسان شرکت مکلف هستند هرگونه تخلفی از مقررات قانونی و اساسنامه‌ی شرکت در مورد سهام وثیقه مدیران مشاهده کنند به مجمع عمومی عادی گزارش دهند. (ماده۱۱۷ ل.ق)
بازرس یا بازرسان شرکت مکلفند درباره صحت مطالب و اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجامع عمومی گذاشته‌اند اظهارنظر کنند. بازرسان باید اطمینان حاصل نمایند که حقوق صاحبان سهام درحدودی که قانون و اساسنامه‌ی شرکت تعیین کرده است به طور یکسان رعایت شده باشد و درصورتی که مدیران اطلاعاتی برخلاف حقیقت در اختیار صاحبان سهام قرار دهند بازرسان مکلف هستند که مجمع عمومی را از آن آگاه سازند. (ماده‌ی ۱۴۸ ل.ق)
ماموریت های نظارتی خاص
بازرس اضافه بر اینکه ماموریت اصلی بررسی حسابها را بر عهده دارد ، دارای وظایف دیگری نیز می باشد که این وظایف به طور کلی جنبه های حقوقی خواهد داشت . از دیگر وظایف بازرس می توان به انجام ماموریت های کاری خاص اشاره کرد .
بازرس در زمینه هایی مانند مواردی چون تعداد سهام وثیقه که مدیران شرکت در ماده 114 به بعد دارای سهم می باشد یا خیر نظارت های لازم را انجام دهد. بازرس باید در زمینه اینکه آیا سهام مربوطه در صندوق شرکت نگهداری می شود یا خیر نیز تحقیق کرده و در صورت هرنوع تخلف در مقررات آن را به مراجع ذی ربط گزارش دهد.
از وظیفه دیگر بازرس باید به تحقیق در زمینه انجام اموری که در اختیار مدیران شرکت گذاشته شده و وی این اطلاعات را به مجمع عمومی ارائه می دهد . بازرسین در زمینه اطلاعات ارائه شده از سوی مدیران نیز اظهار نظر خواهد کرد .
در همین راستا می توان به اطمینان حاصل کردن بازرسین از ارائه حقوق صاحبان سهام در خدی که در اساسنامه برای آن ها مبلغی در نظر گرفته شده اشاره کرد . حقوق صاحبان سهام باید به صورتی که در اساسنامه مطرح شده به صورت یکسان ارائه شود.
ویژگی های بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
* انتخاب بازرس در شرکتهای سهامی الزامی است ولی در بقیه شرکتها ضرورتی ندارد که بازرس داشته باشند.
* تصمیماتی که بدون دریافت گزارش بازرس راجع به تصویب صورت دارائی و ترازنامه و حساب و سود و زیان شرکت از طرف مجمع عمومی اتخاذ شود از درجه اعتبار ساقط خواهد بود.
* بازرس اصلی و بازرس علی البدل برای مدت یکسال مالی انتخاب می شوند.
* در صورت فوت یا استعفا یا سلب شرایط قانونی بازرس اصلی و یا خودداری از انجام وظایف قانونی وظیفه او را بازرس علی البدل انجام خواهد داد.
* بازرسان شرکت نمی‌توانند در معاملاتی که با شرکت یا به حساب شرکت انجام می‌گیرد به طور مستقیم یا غیر مستقیم ذینفع شوند.
شرایط بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
داشتن حسن شهرت و نداشتن سوپیشینه ، داشتن درجه لیسانس یا بالاتر در یکی از رشته‌های متناسب با وظایف و مسئولیت‌های بازرسی به تشخیص کمیسیون مذکور در ماده دو، داشتن حداقل۵ سال تجربه متناسب با وظایف و مسئولیت‌های بازرسی به تشخیص کمیسیون مذکور در ماده دو، عدم اشتغال به نمایندگی مجلس، عدم اشتغال به‌طور تمام وقت در مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌های وابسته به آنها.
هم‌چنین مجمع عمومی و یا دادگاه نمی‌توانند اشخاصی را که طبق ماده‌ی۱۴۷ ل.ق از انتخاب شدن به عنوان بازرس منع شده‌اند، به این سمت برگزینند.
ماده۱۴۷ ل.ق در خصوص ممنوع بودن همسر مدیران و مدیرعامل از انتخاب شدن به سمت بازرسی ساکت است اما می‌توان گفت او نیز از انتخاب شدن به عنوان بازرس ممنوع است، زیرا علت ممنوعیت خویشاوندان طبق این ماده، وجود رابطه‌ی خویشاوندی است که احتمال تبانی را افزایش می‌دهد و این مطلب در مورد همسر نیز صدق می‌کند.
در صورتی که شخص یا اشخاصی بدون رعایت مقرات ماده‌ی ۱۴۷ ل.ق به عنوان بازرس انتخاب شوند و مجمع صورت دارایی و ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت را براساس گزارش این اشخاص تصویب نماید، این تصویب معتبر نیست. (ماده۱۵۲ ل.ق) البته در این صورت هر ذی‌نفعی می‌تواند تقاضای بطلان تصمیم مجمع عمومی را از دادگاه بنماید. (ماده‌ی۲۷۰ ل.ق)
در صورتی‌که قبل از صدور حکم به بطلان تصمیم مجمع عمومی بازرس دیگری که مطابق مقررات انتخاب شده است حسابها را تأیید نماید دادگاه قرار سقوط دعوای بطلانِ تصمیمِ مجمع عمومی را صادر می‌کند.(ماده۲۷۱ ل.ق)
قانون‌گذار برای اشخاصی که با آگاهی از وجود ممنوعیت قانونی، سمت بازرسی را می‌پذیرند مجازات تعیین نموده است.
حق‌الزحمه بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
برابر ماده ۱۵۵ ل.ق تعیین حق‌الزحمه‌ی بازرس با مجمع است. البته قانون نحوه تعیین حق‌الزحمه را مشخص نکرده است. البته میزان حق‌الزحمه بازرس باید متناسب با حجم کار بازرس و درآمد شرکت باشد.
عزل و استعفای بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
مجمع عمومی هر موقع بخواهد می‌تواند بازرس را عزل نماید مشروط به اینکه جانشین بازرس را نیز معین کند. (ماده‌ی ۱۴۴ ل.ق) بازرس به دلیل عزل خود نمی‌تواند درخواست خسارت نماید.
هم‌چنین بازرس می‌تواند قبل از پایان مدتِ بازرسی استعفا نماید.
حقوق و اختیارات بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
بازرس یا بازرسان شرکت می‌توانند در هر موقع، هرگونه رسیدگی و بازرسی لازم را انجام داده و اسناد و مدارک و اطلاعات مربوط به شرکت را مطالبه کرده و مورد رسیدگی قرار دهند.
بازرس یا بازرسان می‌توانند به مسئولیت خود در انجام وظایفی که برعهده دارند از نظر کارشناسان استفاده کنند به شرط آن‌که آنها را قبلاً به شرکت معرفی کرده باشند. این کارشناسان در مواردی که بازرس شرکت تعیین می‌کند مانند خود بازرس حق هرگونه تحقیق و رسیدگی را خواهند داشت.
هم‌چنین در صورتی‌که شرکت بازرسان متعدد داشته باشد، هر یک از آنها می‌توانند به تنهایی وظایف خود را انجام دهد اما کلیه‌ی بازرسان باید گزارش واحدی تهیه کنند.
در صورت وجود اختلاف‌نظر بین بازرسان، موارد اختلاف با ذکر دلیل در گزارش قید خواهد شد. (تبصره‌ی ماده۱۵۰ ل.ق) بنابراین تکالیف و اختیارات بازرسان فردی است و هر یک از آنها می‌تواند به طور انفرادی به انجام تکالیف و اختیارات بپردازد.
مسئولیت‌های بازرس شرکت سهامی خاص یا شرکت سهامی عام
بازرس شرکت دو نوع مسئولیت است :
مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری
مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی بازرس یا بازرسان تابع قواعد عمومی مسئولیت مدنی است یعنی چنانچه بازرس شرکت در انجام وظایف قانونی و مقررات اساسنامه‌ی شرکت، مرتکب تخلف شود و همین تخلف موجب ورود زیان به شرکت، سهامداران و اشخاص دیگر شود، زیان‌دیده (ذینفع) می‌تواند خسارات وارده را مطالبه نماید.(ماده‌ی ۱۵۴ ل.ق)
مسئولیت کیفری
علاوه‌براین لایحه قانونی۱۳۴۷ مجازات‌هایی را درخصوص بازرس در شرکت سهامی تعیین نموده است. برابر ماده‌ی۲۶۶ ل.ق اشخاصی که با آگاهی از منع قانونی، سمت بازرسی را می‌پذیرند مجازات می‌شوند. منظور از منع قانونی موارد مندرج در مواد۱۱۱ و ۱۴۷ ل.ق است.
هم‌چنین درصورتی که بازرس در گزارش خود به مجمع عمومی اطلاعات غیرواقعی بدهد و یا چنین اطلاعاتی را تصدیق نماید، مجازات خواهدشدالبته این جرم از جرایم عمدی است و درصورتی‌که بازرس از روی اشتباه اطلاعات غیرواقعی بدهد مجازات نخواهد شد.
بازرس در شرکت تعاونی
برای شرکتهای تعاونی نیز مطابق قانون شرکتهای تعاونی بازرس تعاونی تعیین می‌شود.
در شرکت تعاونی علاوه بر بازرس یا بازرسان اصلی، بازرس علی‌البدل نیز تعیین خواهد شد. تبصره‌ی یک ماده‌ی چهل قانون بخش تعاونی، هیأت‌مدیره را مکلف می‌نماید در فقدان بازرس اصلی از بازرس علی‌البدل دعوت نماید.
به موجب این تبصره در صورت فوت یا ممنوعیت قانونی یا استعفای بازرس یا بازرسان اصلی هیأت‌مدیره مکلف است ظرف ده روز بازرس یا بازرسان علی‌البدل را برای بقیه مدت دعوت کند تا به جانشینی آنها و به عنوان بازرس اصلی وظایف مربوطه را انجام دهد تعداد بازرسان اصلی باید عدد فرد باشد مثلاً یک یا سه نفر.
عزل و استعفای بازرس در شرکت تعاونی
عزل بازرسان نیز بر عهده‌ی مجمع است. البته باید به جای بازرس یا بازرسان عزل شده، بازرس یا بازرسان جدید انتخاب شوند.
قبول استعفای بازرس تعاونی نیز با مجمع می‌باشد و این مجمع ضمن قبول نمودن استعفا باید بازرس یا بازرسان جدید را انتخاب نماید.
ممنوعیت‌های بازرس در شرکت تعاونی
بازرسان شرکتهای تعاونی مشمول ممنوعیت‌های زیر میباشند: بازرسان حق دخالت مستقیم در اداره‌ی امور شرکت را ندارند اما می‌توانند بدون حق رأی در جلسات هیأت‌مدیره شرکت کنند و درخصوص مسایل جاری شرکت تعاونی اظهارنظر نماید.
هم‌چنین بازرسان نمی‌توانند سمت بازرسی یا مدیر‌عاملی یا عضویت هیأت‌مدیره‌ی شرکت تعاونی دیگری را که موضوع و فعالیت مشابه دارند بپذیرد. به‌علاوه معاملات بازرسان با شرکت تعاونی که بازرس آن هستند تابع مقرراتی است مجمع عمومی عادی در چهارچوب دستورالعمل وزارت تعاون تصویب می‌نماید.
مسئولیت بازرس در شرکت تعاونی
هرگاه بازرس تعاونی در عمل به وظایف و استفاده از اختیارات خود تخلف کند و موجب ورود ضرر به شرکت تعاونی شود ملزم به جبران آن خسارت خواهد بود و در صورتی که عمداً تخلف کرده باشد مسئولیت کیفری نیز خواهد داشت.
هرگاه شرکت تعاونی بیش از یک بازرس داشته باشد هر یک از بازرسان می‌توانند به تنهایی به انجام وظایف و اختیارات خود بپردازند. در صورت اختلاف نظر بین بازرسان، کلیه بازرسان باید گزارش واحدی تهیه کنند و در صورت بروز اختلاف نظر، موارد اختلاف را با ذکر دلیل در گزارش قید می‌نمایند.
